Geschiedenis spoorwegen
in en om
Roosendaal
 
Niets uit deze website mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt, door middel van kopie, op digitale of welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van auteur en/of webmaster.
 

Wuustwezel - Maria-ter-Heide
 
Dit verslag is bedoeld om in woord en beeld enig inzicht te geven, hoe en waar de trams van de 'Zuid-Nederlandsche Stoomtramweg-Maatschappij' (ZNSM) en later de 'Nationale Maatschappij van Buurtspoorwegen' (NMVB) reden, in het bijzonder van Wuustwezel tot aan Maria-ter-Heide, waar kortbij de stelplaats Polygoon lag.
 
 
 
01. Evenals in Zandvliet kreeg Wuustwezel in 1890 een volwaardig 'tolkantoor' (links) bij de machineloods (rechts) van de ZNSM in de buurtschap Braken. In 1934 werd de douanevestiging bevorderd tot een 'tolkantoor van de eerste rang'. Vier jaar later werd echter een nieuw kantoor, 1,5 kilometer in noordelijke richting, in gebruik genomen. (Het definitieve einde van de vestiging van de douane bij Wuustwezel zou echter pas op 31 december 1992 komen.)
 
 
02. Op een topografische kaart uit de jaren dertig is het vroegere remiseterrein in arcering aangeduid, compleet met drie gebouwen. Dat zijn van noord naar zuid een goederenloods, het 'tolkantoor' dat tegelijk ook als stationsgebouw diende en een machineloods voor het tijdelijk stallen en/of onderhouden van locomotieven en/of rijtuigen. De tramweg staat in een gele lijn aan de oostzijde van de weg aangegeven. Ter hoogte van de kruising met de weg naar Loenhout staan twee horecagelegenheden, die hieronder nog veel aandacht krijgen.
 
Alvorens verder te gaan met het trajectgedeelte Wuustwezel - Maria ter Heide volgt eerst een kort verslag met foto's die in de buurt van het 'tolkantoor' zijn gemaakt.
 

Een groot vervoer
 
Begin augustus 1932 werd bij de ZNSM een retour-gezelschapsbiljet besteld voor maar liefst ruim 2100 (zit)plaatsen op het traject tussen Wuustwezel en Breda. En dat al op 7 augustus. De ZNSM volbracht het karwei op schitterende wijze, ondanks het feit dat de voorbereidingstijd zeer kort was.
Een verslaggever reed op één van de locomotieven mee en schreef: "Ik heb geconstateerd dat alles vlot verliep, en in den gewonen treinendienst niet de minste vertraging ontstond. De reis Wuustwezel - Breda N.S. werd in ruim een uur afgelegd; alleen te Princen-hage werd even gestopt om water te nemen. De NMVB bracht de reizigers uit Antwerpen in zes aparte treinen. De ZNSM vervoerde de reizigers verder in drie treinen met in totaal 58 rijtuigen." (Uit: Op de Rails, maart 1933, auteur B.J. Dijkman)
 
 
03. Locomotief ZNSM 13 is op 7 augustus 1932 met een extra tram uit Antwerpen naar Breda gefotografeerd aan de noordzijde van het emplacement Wuustwezel (Braken). Het 'tolkantoor' staat wat verderop rechts buiten beeld. Ruim 2000 mensen reisden die dag naar de anti-oorlogsdemonstratie van de SDAP in Breda. Er reden die dag drie zeer lange trams, elk getrokken door één van de locomotieven ZNSM 13 (boven), 14 en 15 (onder), tussen Wuustwezel (Braken) en Breda.
 
 
04. Locomotief ZNSM 14 staat op 7 augustus 1932 met het personeel ten noorden van de stelplaats bij de Loenhoutse Steenweg in Wuustwezel te wachten op de deelnemers uit Antwerpen voor de anti-oorlogsdemonstratie van de SDAP in Breda. Voor dit massa-vervoer deden in totaal drie locomotieven en 51 rijtuigen dienst. De ZNSM moest hiervoor veel rijtuigen inhuren bij haar Brabantse collega's ZSM, HB, TM en 'sHHVO. De kijkrichting is naar het zuiden.
 
 
05. Aan de noordzijde van het emplacement Wuustwezel (Braken) staat locomotief ZNSM 15 op 7 augustus 1932 gereed met een tram naar de anti-oorlogsdemonstratie van de SDAP in Breda.
 
 
 
 
06. Terug naar het 'tolkantoor' met ervoor de machineloods van de ZNSM en erachter de goederenloods. Uiterst links staat het hotel, café en restaurant 'De Ster'(zie hieronder). Rechts begint de 'Steenweg' naar Loenhout en Hoogstraten.
 
 
07. Aan de zuidzijde van het emplacement Wuustwezel (Braken) vertrekt rond 1920 een tram van de NMVB naar Antwerpen. Vaag is achter de tram het 'tolkantoor' (en de machineloods van de ZNSM) te zien. Uiterst links staat het hotel, café en restaurant 'De Ster'.
 
 
08. Staand op het emplacement Wuustwezel (Braken) - dat sinds het vertrek van het douanepersoneel naar het nieuwe kantoor in 1938 (in de richting Nederland) steeds meer als 'Oude Tol' werd aangeduid - en kijkend in zuidelijke richting, is op 8 december 1961 de 'uitrit' naar Antwerpen te zien. Links en rechts staan wat afgedankte rijtuigen en goederenwagens opgesteld. Buiten de poort zijn links het hotel, café en restaurant 'De Vrije Burger' en rechts dat met de naam 'De Ster' te ontwaren.
 
 
09. Pierre de Greeuw fotografeert in 1964 op het emplacement 'Oude Tol' het voor reizigers afgedankte rijtuig NMVB 19633. Buiten de poort zijn links het hotel, café en restaurant 'De Vrije Burger' en rechts dat met de naam 'De Ster' te ontwaren.
 
 
10. Kijkend in noordelijke richting, rond 1910, is ter hoogte van de 'Steenweg' naar Loenhout en Hoogstraten (juist voorbij het gebouw rechts) het 'tolkantoor' te zien. Een korte tram staat op het hoofdspoor ter hoogte van de machineloods en het 'tolkantoor'. Links staat het hotel, café en restaurant 'De Ster' en rechts een soortgelijke zaak met de naam 'De Vrije Burger'. Pal rechts voorbij deze zaak begon de weg (en nu nog steeds) naar Loenhout en Hoogstraten. Ansichtkaart uit circa 1905.
 
 

Twee horecagelegenheden van betekenis te Wuustwezel (Braken)
 
 
11. Oorspronkelijk droeg het 'Logement en afspanning, Station van den tram' aan de westzijde van de Rijksweg de naam 'In de Ster' , maar later werd dat gewoon 'De Ster'. De eigenaar was J. van den Heuvel-Staepels. Het hoofdgebouw was oorspronkelijk vijf ramen breed. Ansichtkaart uit circa 1900.
 
 
12. Oorspronkelijk droeg het 'Logement en afspanning, Station van den tram' aan de westzijde van de Rijksweg de naam 'In de Ster' , maar later werd dat gewoon 'De Ster'. De eigenaar was J. van den Heuvel-Staepels. Het hoofdgebouw was oorspronkelijk vijf ramen breed. Enkele jaren later werden de stal en schuur (voordien in gebruik als stalling of 'afspanning' voor de paarden) aan de zuidzijde ongeveer gelijk gemaakt aan het hoofdgebouw, tot op maar liefst acht ramen breedte. Ansichtkaart uit circa 1910.
 
 
13. Enkele jaren later werden de stal en schuur (voordien in gebruik als stalling of 'afspanning' voor de paarden) aan de zuidzijde ongeveer gelijk gemaakt aan het hoofdgebouw, tot op maar liefst acht ramen breedte. Het hotel, café en restaurant 'De Ster' droeg in de voorgevel nog steeds de opschriften 'Logement en Afspanning' en 'Station van de tram'. Inmiddels was er ook een aansluiting op het telefoonnet (onder het nummer 23 in de gemeente Brecht). Een zware vrachtwagen met bitumen als wegverharding is gestopt voor het hotel 'De Ster'. Rechts wijst een bord naar de gemeente Hoogstraten (via Loenhout). Ansichtkaart uit circa 1920. Kennelijk is de kaart op 6 novembver 1924 ergens verstuurd of aangekomen.
 
 
14. Het hotel, café en restaurant 'De Ster' had in latere jaren behalve tramreizigers nogal wat aantrekkingskracht op automobilisten. Ansichtkaart uit circa 1925-1930.
 
 
15. Het hotel, café en restaurant 'De Ster' had in latere jaren behalve tramreizigers nogal wat aantrekkingskracht op automobilisten. Ansichtkaart uit circa 1930-1935.
 
 
16. Tot op de dag van vandaag bleven de opschriften in de gevel uitstekend bewaard, dit in tegenstelling tot de eerste bestemming van het gebouw. Foto van 25 augustus 2021.
 
 
17. De eigenaar van het hotel, café en restaurant 'De Vrije Burger' was heel goed in het reclamemaken voor zijn zaak, getuige de grote opschriften op de gevelpartij rechts. Overigens werd het gebouw in latere jaren dubbel zo groot. Ansichtkaart uit circa 1905.
 
 
18. Heden ten dage bestaat het pand nog steeds, al is de eerste bestemming van het gebouw verloren gegaan. In tegenstelling met de vroegere buurman aan de overzijde, zijn de opschriften onleesbaar gemaakt. Foto van 25 augustus 2021.
 
 
19. Gelukkig is er destijds een ansichtkaart uitgebracht met de voorzijde van het gebouw, waaruit blijkt dat (vee)koopman Chantrain Staepels een hotel en restaurant exploiteerde en onderdak bood aan wachtende tramreizigers. Evenals de eigenaar van 'De Ster' onderhield hij contacten met de 'Touring Club de Belgique', maar of hij daarin succesvol was, is niet bekend. Hoogstwaarschijnlijk was Chantrain Staepels een broer van de vrouw van de eigenaar aan de overkant van de weg. Links ligt het eerste wissel naar het emplacement Wuustwezel (Braken), later beter bekend als 'Oude Tol'.
 
 
20. Met behulp van de oude ansichtkaart kon de hedendaagse worden aangevuld met opschriften. Zo is er in Wuustwezel (Braken) nog heel wat bewaard gebleven uit het glorierijke verleden van de horeca rond het vroegere bedrijvige tramstation annex remise en douanekantoor. Inmiddels is het gebouw aangetast door hedendaagse reclames.
 
 
21. Ter afsluiting een beeld uit de tijd van de elektrische tram. Kijkend naar het zuiden ter hoogte van de Steenweg naar Loenhout en Hoogstraten (juist voor het gebouw links) staat rechts het voormalige hotel, café en restaurant 'De Ster' en links dat van 'De Vrije Burger'. De ansichtkaart is gemaakt in de jaren vijftig, toen het traject Brasschaat (Polygoon) - Wuustwezel (grens) onder 'de draad' was gebracht. Links ligt ook het wissel voor de trams naar en van de remise, later ingericht voor uitsluitend autobussen. Links ligt het eerste wissel naar het emplacement Wuustwezel (Braken), later beter bekend als 'Oude Tol'.
 
 
22. Sinds het najaar van 2021 ziet de situatie er in Wuustwezel al weer anders uit. De originele opschriften op het gebouw links zijn nog juist op tijd gereconstrueerd...! Het pand rechts is echter sinds de jaren zestig nauwelijks meer gewijzigd. Foto uit Google Earth.
 
 

Beelden van Wuustwezel uit het verleden en heden
 
 
23. Wuustwezel, kijkend op een belangrijk kruispunt in oostelijke richting. Van rechts komt de Rijksweg van Antwerpen naar Breda (rechts). Recht vooruit ligt de Statiestraat tussen het centrum van Wuustwezel en de Rijksweg. Achter de rug van de fotograaf gaat die weg als Kalmthoutse Steenweg verder in westelijke richting via Achterbroek naar het spoorwegstation van Kalmthout, ruim 10 kilometer verderop. Aan weerszijden van dit kruispunt staat een pand met de voordeur in een afgeschuinde hoek. In het rechtse is een estaminet (café) gevestigd. Enkele jaren later zal dit café plaats maken voor een nieuw drielaags winkelpand.
 
 
24. Wuustwezel, kijkend in noordelijke richting op de Rijksweg naar Breda. Het hoge gebouw rechts staat op de plek van het café, rechts op voorgaande kaart. Links deels buiten beeld ligt op elke hoek van de Kalmthoutse Steenweg ook een pand met de voordeur in een afgeschuinde hoek. Let op, er waren destijds eerst vier bijna op elkaar gelijke gebouwen op de hoeken van dit kruispunt.
 
 
25. Wuustwezel, kijkend in zuidelijke richting op de Rijksweg naar Antwerpen. Links ligt de Statiestraat naar het centrum van het dorp en rechts de Kalmthoutse Steenweg naar Achterbroek en Kalmthout. Het goed zichtbare café rechts op de hoek bestaat nog steeds, zie volgende foto. Dat ertegenover (rechts) gaat schuil achter de lantaarnpaal, maar heeft inmiddels plaats gemaakt voor een nieuw winkelocomplex.
 
 
26. Links ligt het café, dat op de vorige ansichtkaart rechts voorbij het kruispunt staat. Dat op de andere hoek heeft inmiddels plaats gemaakt voor een winkelcomplex. De auto met aanhanger komt dus uit de Kalmthoutse Steenweg. Van links naar rechts ligt de oude Rijksweg naar Antwerpen naar Breda, hetgeen vanaf dit punt nog een afstand van 27 km is.
 
 
27. Wuustwezel, kijkend in zuidelijke richting op de oude Rijksweg van Antwerpen naar Breda. Links staat het winkelcomplex dat op de vorige foto rechts staat. De auto komt uit de richting van Kalmthout en Achterbroek. De tram reed vroeger aan de linkerkant van de weg.
 
 
28. Wuustwezel, kijkend in noordelijke richting, circa 1930, enkele honderden meters naar het zuiden vanaf de voorgaande kaart.
 
 
29. Wuustwezel, Handelslei. Helaas kan ik de plaats van deze opname geen plek geven. Maar wie het weet, mag het zeggen...!
 
 
30. Het centrum van Wuustwezel ligt een vijfhonderd meters ten oosten van de aloude 'Napoleonsweg'. Ansichtkaart uit circa 1910.
 
 
31. Gezicht vanaf het zuiden op de eeuwenoude kerk van 'Onze-Lieve-Vrouw ten Hemel Opgenomen'. Ansichtkaart uit circa 1910.
 
 
32. Overigens is de kerk rond 1900 in neo-gotische stijl geheel vernieuwd en uitgebreid met een dwarsbeuk, 26 oktober 2021.
 
 
33. Gezicht vanaf de kerktoren in westelijke richting, circa 1910.
 
 
34. Gezicht vanaf de kerktoren in oostelijke richting, circa 1910. Rechtsonder het voormalige gemeentehuis uit 1838 te zien. In 1926 nam Wuustwezel het fraaie kasteel 'Hens' ten noorden van het dorp als zodanig in gebruik.
 
 
35. Gezicht vanaf het zuiden op het fraaie kasteel 'Hens' ten noorden van het dorp Wuustwezel. Het pand is gebouwd in de jaren 1910-1912 in neo-Vlaamse renaissancestijl naar het ontwerp van architect Jaak Alfons Van der Gucht. Ansichtkaart uit circa 1915.
 
 
36. Het pand werd in 1923 door de gemeente aangekocht en in 1926 gebruik genomen als gemeentehuis, ter vervanging van het oude en te kleine pand uit 1838 aan de Dorpsstraat, dat overigens nog steeds bestaat.
 
 
37. Overigens zijn er in de gemeente Wuustwezel meer mooie gebouwen (geweest), zoals het fraaie 'Sterbosch', nabij het punt waar de weg naar Essen afsplitste van de weg tussen Wuustwezel en Kalmthout.
 
 

3. Terug naar de tram van Wuustwezel naar Polygoon (stelplaats) nabij Maria-ter-Heide

 
 
38. Kaart van het gedeelte Wuustwezel - Stelplaats Polygoon - Maria ter Heide. Het kleine 'pootje' (links van het woord 'stelplaats') was een restant van NMVB-lijn naar Brecht. Deze lijn was al per 16 oktober 1946 gesloten voor reizigersvervoer. In 1951 volgde ook het goederenvervoer, waarna het tracé werd opgebroken.
 
 
39. Uit de vroegste jaren van de NMVB zijn slechts weinig afbeeldingen bekend van trams in de normale dienst langs de Rijksweg (Bredabaan) tussen Antwerpen (IJskelder) en Wuustwezel. Deze opname van een tram in de richting Nederland is in de jaren rond 1910 in de buurt van het Gooreind (tussen het kruispunt 'Polygoon' en Wuustwezel) gemaakt.
 
 
40. In de jaren zestig had de buurtschap Gooreind nog maar betrekkelijk weinig last van het steeds maar toenemende autoverkeer langs de Rijksweg (Bredabaan). Slechts af en toe werd de rust even verstoord door een elektrische tram van de NMVB naar en van Wuustwezel.
 
 
41. Ter hoogte van het kruispunt 'Polygoon' (circa vijftig meter verderop) bij Maria-ter-Heide stond het restaurant 'Au Lion d'Or' van D. Colle. Aan de oostzijde van de Rijksweg (later Bredabaan) reden eerst de trams van de ZNSM en later die van de NMVB naar en van Wuustwezel. Ansichtkaart uit circa 1910.
 
 

42. Iets dichterbij het kruispunt 'Polygoon' bij Maria-ter-Heide is links de aftakkende weg naar Achterbroek, Essen en Roosendaal goed te zien. Aan de oostzijde van de Rijksweg (later Bredabaan) reden eerst de trams van de ZNSM en later die van de NMVB naar en van Wuustwezel. Rechts is een 'militair' smalspoor te zien dat de Rijksweg kruist, want zowel links als rechts van de weg lagen destijds grote militaire complexen en oefenterreinen voor schietoefeningen. In mijn jeugd kon je bij wind uit het zuiden het gebulder van kanonnen tot in Roosendaal horen. Ansichtkaart uit circa 1910.
 
 
43. Ter hoogte van de stelplaats 'Polygoon' (op achtergrond links) bij Maria-ter-Heide rijdt het dieselmechanisch motorrijtuig AR 168 van de NMVB met het aanhangrijtuig 676 op lijn 64 langs de Bredabaan naar Wuustwezel (grens). Het traject Brasschaat (vanaf de stelplaats 'Polygoon' - Wuustwezel (grens) was op dat moment nog niet elektrisch bereikbaar. Dat gebeurde pas op 23 december 1951. Foto Jan Voerman, 5 augustus 1951, collectie NVBS.
 
 
44. Motorrijtuig NMVB 9866 rangeert met een aanhangrijtuig voor lijn 64 langs de Bredabaan ter hoogte van de stelplaats 'Polygoon' (rechts van het tramstel) bij Maria-ter-Heide. Van dit type motorrijtuig (Braine-le-Comte) reden er maar vier in de groep Antwerpen van de NMVB. Foto Jan Vogels, 1960, collectie NVBS.
 
 
45. Een groot aantal NMVB-aanhangrijtuigen zijn terzijde gesteld op het terrein van de stelplaats Brasschaat 'Polygoon', parallel aan de Sint-Jobsesteenweg (N 117) bij Maria-ter-Heide. De rij rechts bestaat uit de serie NMVB 19557-19577 (eigen bouw Merksem in de jaren 1951-1954, met vooraan 19561), terwijl in de rij links aanhangrijtuigen uit de serie NMVB 19633-19645 staan, die later werden omgevormd in motorrijtuigen 'Type S'. In de verte achter de rijtuigen staat langs de Sint-Jobsesteenweg (N 117) de Artilleriekazerne. De hier gelegerde militairen kregen hun oefeningen op het 'Groot Schietveld' (zie kaart). Foto Jan Vogels, circa 1967, collectie NVBS.
 
 
46. De Artilleriekazerne aan de Sint-Jobsesteenweg (N 117) bij Maria-ter-Heide. Rechts ligt een restant van de voormalige NMVB- lijn vanuit Brecht naar 'Polygoon' naar Brecht. Buiten beeld rechts is het terrein van de stelplaats 'Polygoon'. Ansichtkaart uit circa 1950.
 
 
47. Gezicht op de stelplaats 'Polygoon', vanaf het kruispunt Essensesteenweg (achter de fotograaf), Bredabaan (links en rechts) en Sint-Jobsesteenweg. De lange rij tramrijtuigen links staan op het restant van de voormalige NMVB-lijn vanuit Brecht naar 'Polygoon'. Uiterst rechts staat een 'friteskot' (of 'frietkot'), dat uiteraard niet mocht ontbreken bij een stelplaats, kruispunt van wegen en punt van overstappen voor vele reizigers (tram op bus of omgekeerd). Tussen de beide 'stellen' met op de achtergrond een autobus is een 'Engels' wissel te zien, dat bij de NMVB vrij zelden voorkwam. (Een Engels wissel is een 'compacte' combinatie van een kruising en vier wissels.) De foto is gemaakt op 26 juni 1966.
 
 
48. Gezicht op het 'Engels' wissel bij de in- of uitgang van de stelplaats 'Polygoon'. Vanuit alle richtingen waren alle sporen op het emplacement bereikbaar. Links ligt het restant van de voormalige NMVB-lijn van Brecht naar 'Polygoon', dat werd gebruikt om al terzijde staand rollend materieel op te stellen.
 
 
49. NMVB-motorrijtuig 9778 vertrekt op 3 augustus 1954 vanaf de stelplaats 'Polygoon', ingetuigd als lijn 63 (Antwerpen-Merksem-'Polygoon', vice-versa), in zuidelijke richting naar Antwerpen. Links is nog juist de Bredabaan te zien.
 
 
50. Kort vóór de opheffing van de tram in 1968 vertrekt het NMVB-motorrijtuig 9742, na het aankoppelen van de bijwagens 19575 en 19561, als lijn 64 vanaf de stelplaats 'Polygoon' naar Antwerpen (Franklin Rooseveltplaats). Vandaar komt het stel in een 'spitsuurrit' weer terug naar de stelplaats 'Polygoon'. Foto Frits van der Gragt. Uit: 'Couleurs Vicinales', 2008.
 
Tenslotte op deze plaats een reactie van Hans Kloos (gedateerd 31-10-2024)
 
Bij 'toeval' kwam ik op uw site terecht en heb zeer geboeid de gegevens rond de tramlijn Wuustwezel-Antwerpen tot mij genomen. Ik heb deze lijn in 1968 bij de grens nog compleet intact gezien, alhoewel het gedeelte tussen grens en Brasschaat al sinds 2 oktober 1966 buiten dienst was. Volgens vele bronnen (boekwerken) zou de lijn al direct zijn opgebroken. Toch heb ik daar alles nog geheel intact gezien en, sterker nog, een buiten dienst rijdende motorrijtuig type S zien driehoeken.
Wat zou de reden geweest kunnen zijn dat daar nog een tram verscheen? Een hele plausibele reden zou kunnen zijn dat er een rit vanuit depot Polygoon gemaakt is voor eventuele buitenlandse kopers. Zoals bekend is er rond 1970 een hele reeks materieel uit de NMVB-groep Antwerpen verkocht aan een bedrijf/bedrijven in het noorden van Spanje. Nogmaals: ik ben er absoluut zeker dat ik de tram in juli 1968 bij Wuustwezel opmerkte. Ik meen dat in 1971 sporen en bovenleiding verdwenen waren, hetgeen ook in de een jaar of tien geleden verschenen 'Rail Atlas Vicinal'  staat vermeld.